ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΖΟΜΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΩ ΠΑΡΕΜΒΑΙΝΩ

Κοκκώνη Ανθή, Ειδική Παιδαγωγός

Βλασσοπούλου Κέλλυ, Ειδική Παιδαγωγός

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΖΟΜΑΙ

           Πόσο συχνά έχετε ακούσει κάποιον να λέει: ‘’μάλλον είχα Δυσλεξία στο σχολείο… αλλά εκείνη την εποχή…’’; ‘’Άλλες εποχές, δεν υπήρχε η απαραίτητη γνώση΄΄ θα απαντήσετε! Κι όμως! Ακόμη και σήμερα που οι γνώσεις και οι πληροφορίες είναι διαθέσιμες σε γονείς κι εκπαιδευτικούς συχνά παιδιά παραπέμπονται για διάγνωση όταν πια φτάνουν στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση κι έχουν βιώσει πολλά χρόνια ματαίωσης κι αποτυχίας.

Ακόμη όμως και στο Δημοτικό, με τις υπάρχουσες διαγνωστικές διαδικασίες, ένα παιδί προκειμένου να αναγνωριστεί ως δυσλεξικό και να ξεκινήσει την απαραίτητη εκπαιδευτική παρέμβαση θα πρέπει να φτάσει 8,5 – 9 χρονών, να έχει μείνει πίσω στην ανάγνωση σε σχέση με τους συνομηλίκους του και να έχει βιώσει τη ματαίωση και την αποτυχία.

Η λύση σε αυτό το παράδοξο ονομάζεται ‘’Ανίχνευση’’. Η τυπική ανίχνευση έχει ως στόχο τον έγκαιρο εντοπισμό των μαθητών που βρίσκονται σε κίνδυνο εμφάνισης μαθησιακών δυσκολιών και γίνεται με σταθμισμένα τεστ και ερωτηματολόγια. Λειτουργεί ως ‘’προβληματισμος’’ για το αν ένα παιδί βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με τα συνομήλικά του. Υπάρχει όμως και η άτυπη ανίχνευση, αυτή που γίνεται από γονείς και δασκάλους, όταν προβληματίζονται με την πορεία ή τη συμπεριφορά ενός παιδιού.

Προβληματιστήκατε; Ωραία, επόμενο στάδιο η Παρατήρηση!

ΠΑΡΑΤΗΡΩ:

Μακροχρόνιες μελέτες με τη χρήση Προκλητών Δυναμικών έδειξαν ότι η ανταπόκριση των μόλις 36 ωρών νεογέννητων στους φυσικούς ήχους της ομιλίας ήταν σε θέση να προβλέψει με ακρίβεια (σε ποσοστό 81%) ποια από αυτά τα παιδιά θα εμφάνιζαν δυσλεξία στην ηλικία των 8 ετών. Η επιστήμη και η έρευνα μας δίνουν πια τα εργαλεία να αναγνωρίσουμε τα παιδιά που βρίσκονται σε κίνδυνο εμφάνισης Μαθησιακών Δυσκολιών ήδη από την Προσχολική ηλικία. Ας δούμε τα ‘’σημάδια’’ που οφείλουν γονείς κι εκπαιδευτικοί να παρατηρούν ανά ηλικιακή ομάδα:

Προσχολική Ηλικία:

Ο πρώτος προγνωστικός δείκτης είναι το ιατρικό ιστορικό του παιδιού. Παιδιά που γεννήθηκαν πρόωρα ή μπήκαν σε θερμοκοιτίδα ή αντιμετώπισαν σε βρεφική ηλικία σοβαρά προβλήματα συχνά εμφανίζουν μαθησιακές δυσκολίες στην σχολική ηλικία. Ο αμέσως επόμενος σημαντικός δείκτης είναι το σχολικό του ιστορικό. Είναι σημαντικό για τη σχολική πορεία του παιδιού να έχει παρακολουθήσει το πρόγραμμα του νηπιαγωγείου με συνέπεια.

Επιπλέον άλλες ενδείξεις που πρέπει να προσέχουμε σε αυτή την ηλικία είναι:

• Η καθυστέρηση στην ανάπτυξη του λόγου: Μίλησε ως την ηλικία των 3 ετών; Έχει αρθρωτικές δυσκολίες που επιμένουν και δεν είναι αναπτυξιακά αναμενόμενες (4-6 ετών); Δυσκολεύεται στη διήγηση καθημερινών γεγονότων ή στην επαναδιήγηση παραμυθιών; Έχει ανώριμη σύνταξη στον προφορικό λόγο ή κάνει μορφολογικά λάθη;
• Οι ελλείψεις στην ακουστική/ βραχύχρονη μνήμη: μπορεί να εκτελέσει μονή/διπλή/τριπλή εντολή; Μπορεί να επαναλάβει μία σειρά από αριθμούς ή λέξεις;
• Οι δυσκολίες στο χωροχρονικό προσανατολισμό: δυσκολεύεται με τις έννοιες του χώρου και του χρόνου;
• Η αυτονομία: έχει κατακτήσει αυτονομία σε δεξιότητες καθημερινότητας (μπουφάν, κορδόνια, ντύσιμο, τουαλέτα) ;
• Η φωνολογική επίγνωση: Μπορεί να αναγνωρίσει και να παράγει ομοιοκαταληξία (πρόκειται για δεξιότητα που αναπτύσσεται ήδη από την ηλικία των 3 ετών); Μπορεί να κάνει κατάτμηση των λέξεων σε συλλαβές/ κομματάκια σε προφορικό επίπεδο (δεξιότητα που αναπτύσσεται στην ηλικία 5-6 ετών); Μπορεί να σκεφτεί λέξεις που αρχίζουν από το ίδιο φώνημα (π.χ λέξεις που αρχίζουν από ααα, από εεε κτλ);
• Οι προαριθμητικές δεξιότητες: Έχει κατακτήσει την προφορική αρίθμηση; Μπορεί να κάνει αντιστοίχιση συνόλου-αριθμού ως το 10;
• Οι προγραφικές δεξιότητες: Έχει καταλήξει στο προτεινόμενο χέρι γραφής (η αμφιπλευρικότητα και η καθυστέρηση στην επικράτηση πλευρίωσης συχνά συνδέονται με μαθησιακές δυσκολίες); Αντιγράφει γράμματα και σχήματα; Έχει επαρκή οπτικοκινητικό συντονισμό;

Δημοτικό Σχολείο:

     Στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού Σχολείου η αναγνώριση των Δυσκολιών γίνεται πιο εύκολη αλλά ταυτόχρονα πρόκειται για την πιο κρίσιμη περίοδο για να ξεκινήσει η παρέμβαση. Όσο προχωρούν οι τάξεις τόσο πιο εμφανείς γίνονται οι δυσκολίες καθώς η ‘’γνωστική ψαλίδα’’ ανάμεσα στο παιδί και τους συνομηλίκους μεγαλώνει! Στα παιδιά με Μαθησιακές Δυσκολίες σε αυτή την ηλικία παρατηρούμε:

• Δυσκολίες στη Φωνολογική Επίγνωση: Μπορεί να κάνει κατάτμηση και σύνθεση των φωνημάτων μίας λέξης (π.χ. κ-ο-τ-α=κότα); Μπορεί να κατανοήσει τις φωνολογικές διαφορές των λέξεων που ακούγονται σχεδόν ίδιες (π.χ. φάρος-βάρος);
• Ελλείψεις στη γλωσσική ανάπτυξη: Μπορεί να διηγηθεί μια ιστορία με αρχή-μέση-τέλος; Έχει ελλιπές και φτωχό λεξιλόγιο που δεν αντιστοιχεί στη χρονολογική του ηλικία; Δυσκολεύεται να κατονομάσει αντικείμενα/εικόνες ή να ανακαλέσει μία λέξη που χρειάζεται για να εκφραστεί;
• Δυσκολίες στη μνήμη: Δυσκολεύεται να θυμηθεί όσα διδάσκεται στο σχολείο; Δυσκολεύεται στην απομνημόνευση των θεωρητικών μαθημάτων;
• Δυσκολίες στην κατάκτηση της Ανάγνωσης και της Γραφής: Δυσκολεύτηκε να μάθει τις φωνές των γραμμάτων και τη συλλαβική δομή της γλώσσας; Συλλαβίζει ακόμη και μέχρι τη Γ’ Δημοτικού; Δυσκολεύεται με τις λέξεις που μοιάζουν μεταξύ τους; Παραλείπει γράμματα όταν γράφει ή τα αντικαθιστά με άλλα; Έχει αργή ταχύτητα σε ανάγνωση και γραφή ακόμη και μετά τη Γ’ Δημοτικού;
• Δυσκολίες στην Ορθογραφία: Κάνει καταληκτικά και θεματικά (ετυμολογικά) λάθη που δεν αντιστοιχούν στη χρονολογική του ηλικία (συνήθως η καταληκτική ορθογραφία μας ανησυχεί μετά την Γ’ Δημοτικού ενώ η θεματική στις μεγαλύτερες τάξεις) ;
• Δυσκολίες στα Μαθηματικά: Μπερδεύει τα μαθηματικά σύμβολα; Δυσκολεύεται με τις νοερές πράξεις; Δυσκολεύεται με την ονομασία και τον σχηματισμό των αριθμών μετά την 100άδα ή την 1000άδα; Δυσκολεύεται να μάθει την προπαίδεια (μετά την Γ’ Δημοτικού);
• Δυσκολίες στην οργάνωση μελέτης: Μπορεί να οργανώσει μόνο του το παιδί τη μελέτη του; Διαβάζει άσκοπα πολλές ώρες χωρίς να μαθαίνει; Χρειάζεαι συχνά διαλείμματα; Αποφεύγει τη μελέτη στο σπίτι;
• Συνασθηματικές Δυσκολίες: Αρνείται να γράψει ή να διαβάσει; Αρνείται να πάει σχολείο ή παρουσιάζει ψυχοσωματικά συμπτώματα για να το αποφύγει; Μήπως έχει συχνές εκρήξεις θυμού ή επιθετική συμπεριφορά;

Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση:

     Στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση πολλά από τα ‘’προβλήματα’’ του Δημοτικού επιμένουν και παραμένουν. Αυτό που περισσότερο ταλαιπωρεί όμως τους μαθητές εξαιτίας των δυσκολιών τους είναι ο όγκος και το ‘’γνωστικό βάρος’’ που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Έτσι σε αυτές τις ηλικίες παρατηρούμε:

• Σοβαρά λάθη στην ορθογραφία
• Ελλείψεις στο λεξιλόγιο και τη γραπτή έκφραση
• Δυσκολία να μεταφερθεί η προφορική επίδοση στο γραπτό λόγο
• Άπειρες ώρες μελέτης χωρίς αποτέλεσμα
• Στρατηγικές αποφυγής του σχολείου
• Μεγάλη δυσκολία στην οργάνωση του χρόνου και της μελέτης
• Ματαίωση και παραίτηση των μαθητών.

Ενήλικη ζωή:

Οι μαθησιακές δυσκολίες είναι δια βίου. Αυτό σημαίνει ότι ακολουθούν το άτομο σε όλη του τη ζωή. Πώς είναι λοιπόν ένα ενήλικο άτομο με Μαθησιακές Δυσκολίες και ειδικά ένα άτομο που δεν έχει λάβει την απαραίτητη βοήθεια;

• Συχνά αποφεύγει να διαβάσει μπροστά σε κόσμο.
• Δυσκολεύεται με την ανάγνωση υποτίτλων στην τηλεόραση.
• Δυσκολεύεται να σχεδιάσει, να οργανώσει και να διαχειριστεί το χρόνο και τις καθημερινές δραστηριότητες.
• Προσπαθεί να θυμηθεί λέξεις στην ομιλία και συχνά τις αντικαθιστά με άλλες που διαφέρουν σημασιολογικά.
• Έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση: αισθάνεται άσχημα στην ιδέα ότι οι άλλοι τον θεωρούν «αργό», αισθάνεται ότι δεν τα καταφέρνει στο επάγγελμά του ή ότι πιθανά να έχει ακολουθήσει λάθος καριέρα.
• Αποφεύγει να παίρνει τηλεφωνικά μηνύματα, επειδή μπερδεύεται όταν πρέπει να κρατήσει σημειώσεις στο χαρτί και αισθάνεται αμήχανα με τις γραπτές και ορθογραφικές του ικανότητες.
• Αποφεύγει να πάρει το λόγο σε συναντήσεις, αφού το γεγονός ότι τον βλέπουν, προκαλεί ρίγη στη σπονδυλική του στήλη.

Εδώ οφείλουμε να τονίσουμε ότι όλα αυτά τα ‘’συμπτώματα’’ δεν παρουσιάζονται συνολικά σε όλα τα παιδιά. Κάθε παιδί με Μαθησιακές Δυσκολίες είτε ειδικές (Δυσλεξία, Δυσαναγνωσία, Δυσορθογραφία) είτε γενικές μαθησιακές δυσκολίες (χαμηλό νοητικό δυναμικό και δυσκολίες στην κατανόηση και σε πολλούς γνωστικούς τομείς) μπορεί να παρουσιάζει λίγα, περισσότερα ή όλα από τα παραπάνω. Γι’ αυτό κάθε παιδί χρειάζεται εξατομικευμένη παρέμβαση.

ΠΑΡΕΜΒΑΙΝΩ

Πότε λοιπόν είναι η κατάλληλη ηλικία για να αρχίσει η Παρέμβαση; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι πάντα: ΧΘΕΣ! Όλες οι έρευνες, σε όλες τις χώρες του κόσμου αποδεικνύουν ότι όσο πιο νωρίς ξεκινήσει η παρέμβαση τόσο μεγαλύτερο το ποσοστό βελτίωσης και τόσο καλύτερη η ποιότητα της σχολικής εμπειρίας για ένα παιδί. Μαθητές που εντοπίστηκαν στις δύο πρώτες τάξεις του Δημοτικού έδειξαν 82% ποσοστό βελτίωσης, μαθητές που εντοπίστηκαν στη Γ’ Δημοτικού είχαν 46% ποσοστό βελτίωσης ενώ οι μαθητές που έφτασαν στην ΣΤ’ Δημοτικού για να αναγνωριστούν οι δυσκολίες τους είχαν μόλις 15% ποσοστό βελτίωσης. Το μάθημα εδώ είναι ένα: ‘’Όσο νωρίτερα, τόσο το καλύτερο!’’. Όσο πιο έγκαιρα γίνει η ανίχνευση τόσο πιο αποτελεσματική είναι η παρέμβαση αφού δίνει την ευκαιρία στο παιδί να φτάσει το γνωστικό επίπεδο των συνομιλήκων του. Η ανίχνευση, αξιολόγηση και παρέμβαση στις Μαθησιακές δυσκολίες πρέπει να γίνεται από διεπιστημονική επιτροπή ή ομάδα που να αποτελείται από: Ειδικό Παιδαγωγό, Ψυχολόγο, Λογοθεραπευτή, Εργοθεραπευτή. Αυτοί είναι αρμόδιοι να καταρτίσουν ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα παρέμβασης κατάλληλο για τις ανάγκες του κάθε παιδιού, σε συνεργασία τόσο με το σχολείο όσο και με την οικογένεια.

Παρέμβαση- o ρόλος των γονέων:

Οι γονείς είναι αυτοί που πρώτοι θα παρατηρήσουν και θα παρέμβουν! Η σημασία που έχει για ένα παιδί να του μιλάνε να του διαβάζουν και να το ακούνε είναι ανυπολόγιστη κατά τα πρώτα χρόνια της γλωσσικής ανάπτυξης. Η συζήτηση στο τραπέζι κατά την ώρα του φαγητού επίσης! Παίξτε με τα παιδιά, δώστε τους ερεθίσματα και παρατηρήστε πώς αντιλαμβάνονται και επεξεργάζονται αυτά τα ερεθίσματα. Διαβάστε εσείς για να διαβάσουν κι εκείνα! Συζητήστε εσείς για να συζητήσουν κι εκείνα! Κι έχετε τα μάτια ανοιχτά για τα αναπτυξιακά ορόσημα! Τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει ένα παιδί ανά αναπτυξιακή ηλικία; Συζητήστε με τον παιδίατρό σας ή με κάποιον ειδικό αναπτυξιολόγο.

Πώς θα σας φαινόταν και η δωρεάν χορήγηση από τους παιδιάτρους κατάλληλων βιβλίων με τα αναπτυξιακά ορόσημα για κάθε ηλικία κυρίως για τα 5 πρώτα χρόνια; Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τι θα έπρεπε το παιδί να έχει κατακτήσει σε κάθε ηλικία και τι δεν είναι σύμφωνο με τη χρονολογική του ηλικία όχι μόνο για να εντοπίσουμε πού χρειάζεται βοήθεια αλλά και για να μην ζητάμε θαύματα! Πριν αρκετά χρόνια ο παιδοψυχολόγος Ντ.Έλκιντ έγραψε το διορατικό βιβλίο ‘’Το βιαστικό παιδί’’για την τάση που έχει η κοινωνία μας να πιέζει τα παιδιά για περισσότερα επιτεύγματα αγνοώντας τα βιολογικά μας χρονοδιαγράμματα. Η ανάγνωση (που είναι η βάση όλων) ενοποιεί πηγές πληροφοριών οπτικές, ακουστικές, γλωσσικές, εννοιολογικές. Αν και οι αισθητικές και κινητικές περιοχές του εγκεφάλου εμμυελώνονται και λειτουργούν ανεξάρτητα πριν την ηλικία των 5 ετών, ωστόσο οι κύριες δομές του εγκεφάλου εμμυελώνονται πλήρως στους περισσότερους ανθρώπους από την ηλικία 5 ετών και ύστερα. Το να πιέζονται τα παιδιά να μάθουν να διαβάζουν πριν την ηλικά των 4 ή 5 ετών είναι βιολογικά βεβιασμένο… αν και φυσικά υπάρχουν πάντα και εξαιρέσεις….

Επομένως, σε κάποιες περιπτώσεις ‘’το γοργόν και χάριν έχει’’ ενώ σε κάποιες άλλες ‘’όποιος βιάζεται σκοντάφτει’’! Τα 3 Π είναι οι πρώτες βοήθειες για τις Μαθησιακές Δυσκολίες: Προβληματίζομαι, Παρατηρώ, Παρεμβαίνω. Εάν η συμπεριφορά ή η αναπτυξιακή πορεία του παιδιού σας προβληματίζει, παρατηρήστε το προσεκτικά, ενημερωθείτε από τους κατάλληλους ειδικούς και με την καθοδήγησή τους οργανώστε όσο πιο πρόωρη παρέμβαση γίνεται εάν αυτή χρειάζεται!

Βιβλιογραφία-πηγές

• Snowling M, Stackhouse J., Dyslexia Speech and Language: A practicioner’s Handbooκ, Whurr Publishers Ltd, London
• Κ. Πόρποδας, Η Ανάγνωση, Πάτρα
• Μουζάκη Α., Σπαντιδάκης Ι., Βάμβουκας Μ, Λίβα Ε & Ράλλη Μ. Ανάπτυξη Γνωστικών και ακαδημαϊκών δεξιοτήτων παιδιών με δυσκολίες μάθησης στις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου, Γλωσσικές Δυσκολίες και Γραπτός Λόγος, Εκδόσεις Γρηγόρης
• Παντελιάδου Σ., Αντωνίου Φ., Η συνδρομή του προφορικού λόγου στην ανίχνευση των μαθησιακών δυσκολιών σε μαθητές δημοτικού και γυμνασίου